मुलांचे आजार बालकुपोषण

मोठया माणसांप्रमाणे लहान मुलांनाही दमा होऊ शकतो. याला बाळदमा म्हणतात. यासाठी पोट उडणे, डबा, इत्यादी नावेही आहेत. बाळदमा वयाच्या सहा महिन्यांनंतरच येतो. याआधी दम लागण्याचा आजार दिसल्यास न्यूमोनिया गटातला आजार आहे असे समजा.

सहा महिन्यांनंतर येणारा दमाही दोन प्रकारचा असतो. पहिल्या प्रकारचा बाळदमा पाच वर्षानंतर आपोआप नाहीसा होतो. मात्र दुसरा प्रकार पाच वर्षानंतरही टिकून राहणारा असतो. बाळदमा असणा-या बाळाच्या रक्ताच्या नातेवाईकांत (आई, वडील, भाऊ, बहीण, काका, मामा, मावशी, आत्या, आजोबा, आजी, इ.) दम्याचा विकार असल्यास त्या बाळाचा दमा कायमचा विकार होण्याची शक्यता असते. मात्र बाळदमा कोणत्या प्रकारचा आहे हे आधी ठरवणे अवघड आहे.

पन्नास टक्के बाळदम्यांमध्ये आनुवंशिकता हे कारण असते.

वावडे, विषाणुदाह, राग-दु:ख, इत्यादी भावना यांमुळे अशा मुलांना दम्याची सुरुवात होऊ शकते. आनुवंशिक नसणारा बाळदमाही वावडे (धूळ, परागकण, दमट हवा ) किंवा फुप्फुसाच्या विषाणुदाहामुळे होऊ शकतो.

दम्यामध्ये श्वासनलिका अरुंद होणे, आतल्या आवरणाला सूज येणे आणि चिकट पाझराने बेडका तयार होणे या तीन प्रमुख प्रक्रियांमुळे हवेचा मार्ग अरुंद होतो. यामुळे श्वसनास जास्त श्रम लागतात. यामुळे धाप लागणे, श्वास वेगाने चालणे, खोकला, इत्यादी लक्षणे दिसतात.

ताप असल्यास जिवाणूदाह हे तापाचे कारण असू शकेल.

दम्याची तीव्रता कमी-जास्त असू शकते.

• बाळदम्यात धाप, दम लागणे, जड खोकला ही मुख्य लक्षणे असतात.
• थोडा ताप असू शकतो पण खूप ताप असेल तर न्यूमोनियाची शक्यता लक्षात ठेवावी.
• धाप-दम लागण्याचा त्रास वारंवार होण्यावरून बाळदम्याचे निदान निश्चित करता येते.
• न्यूमोनियातही दम्यासारखा त्रास होतो हे लक्षात ठेवा.

उलटी करवणे हा घरगुती आयुर्वेदिक उपाय ब-याच वेळा उपयोगी पडतो. यासाठी वेखंड मधात उगाळून त्याचे चाटण दिल्यास उलटी होते. त्यातून चिकट स्त्राव पडून जातात आणि दमा कमी होतो. याने काही फरक न पडल्यास सालमाल (औषध किंवा गोळी) औषध चांगले उपयोगी पडते. या औषधांनी श्वासनलिका रुंद, मोकळया होतात. यामुळे श्वसन सोपे होते.

ताप खूप असल्यास पॅमॉल आणि जंतुविरोधी कोझाल, ऍमॉक्सी ही औषधे चालू करावीत.

मात्र अशा उपायांनी बाळदमा बरा होत नसेल तर वरील उपचार देऊन डॉक्टरकडे पाठवून द्यावे. रुग्णालयात यासाठी औषधी वाफारा दिला जातो. याने ताबडतोब आराम पडतो.

प्रिय पालकांनो आपल्या बाळाला वारंवार खोकला आणि दम लागत असेल पण ताप नसेल तर तो बाळदमा आहे असे समजा. बाळदमा वयाच्या 1-5 वर्षांपर्यंत येऊ शकतो.

आनुवंशिक आणि वावडेजनक कारणांच्या संयोगाने बाळदमा होतो. हवाप्रदूषणानेही बाळदमा उद्‌भवतो. विषाणूंमुळे येणाऱ्या सर्दीतापानेही बाळदमा सुरू होऊ शकतो. पावसाळी किंवा हिवाळी हवेत बाळदमा जास्त आढळतो.

• बालकाला सर्दी, शिंका अशा त्रासाने सुरुवात होते.
• यानंतर श्वास घेणे अवघड होऊन छातीचा आवाज यायला लागतो.
• श्वसन उथळ आणि जलद होते, नाकपुड्या फुलतात.
• मूल मोठे असेल तर छाती दाटल्याचे सांगते.
• खोकल्याची मधून मधून उबळ येते.
• श्वास सोडताना शिट्टीसारखा आवाज येतो.
• बाळदमा अधून मधून येतो. मात्र दरम्यान मुलाची तब्येत ठीक-ठाक असते.
• लहान वयाची बालके बाळदम्याच्या श्वसनाच्या त्रासाने रडतात.
• दम लागल्याने पोट उडताना (हाबके मारताना) दिसते.
• जास्त त्रास असल्यास ओठ आणि हाताची त्वचा निळसर दिसते.
• न्यूमोनियात जसा सुरुवातीपासून ताप असतो तसा बाळदम्यात नसतो. पण ताप 2-3 दिवसांनी येऊ शकतो.

• बाळदम्याचा पहिलाच प्रसंग असेल तर बाळाला ताबडतोब डॉक्टरांकडे न्या. डॉक्टर तातडीक उपचार करतील तसेच घरी घेण्यासाठी औषधे सांगतील.
• बाळदम्यात सामान्यपणे इंजेक्शन आणि सलाईनची गरज नसते. श्वसनमार्गातून औषध योग्य ठिकाणी बरोबर पोहोचते.
• तोंडाने घ्यायच्या गोळ्यादेखील श्वासमार्ग मोकळा ठेवायला मदत करतात.

तातडीक उपचारांमध्ये तीन स्वरूपात औषधे मिळतात. अ) 100 डोसचे फवारे असलेला स्प्रे. या स्प्रेतून दर वेळी ठरावीक मात्रेत औषध बाहेर येते. फवाऱ्याचा खटका दाबणे आणि श्वास घेणे एकाच वेळी करावे लागते. बालकांना हे जमत नसल्याने स्पेसरचा उपयोग करावा लागतो. आपले डॉक्टर आपल्याला याबद्दल सांगतील. हे औषध घरीपण वापरता येते. ब) रोटाहेलर या प्रकारात औषधाच्या कॅपशूलमध्ये पावडर असते. हा प्रकार जास्त स्वस्त पडतो. क) रुग्णालय किंवा दवाखान्यात नेब्यूलायझर वापरतात.

घरी उपचार घ्यायचा असला तरी आपल्या डॉक्टरांना फोनवर कळवावे हे चांगले.

बाळदमा कोणत्या पदार्थाच्या वावड्यामुळे येतो हे शोधण्यासाठी वावडे तपासणी करावी.
छातीचा क्षयरोग किंवा न्यूमोनिया आहे/नाही हे तपासण्यासाठी छातीचा एक्स-रे लागू शकेल.
दमा 5 वर्षांनंतर टिकला तर फुप्फुसांची क्षमता तपासावी लागते. यासाठी पी.एफ.टेस्ट. करतात.

• ऋतूमानाप्रमाणे बाळदमा कमी-जास्त होतो. यासाठी थंडी-पावसात काळजी घ्या. ऊबदार कपडे चांगले.
• अशा बालकांना सर्दीताप झालेल्या व्यक्तीपासून शक्यतो दूर ठेवा.
• वावड्याचे कारण मिळाल्यास दमा टाळण्यासाठी प्रयत्न करता येतो.
• वाढत्या हवा प्रदूषणामुळे बाळदमा वाढत आहे. धूळ आणि प्रदूषण यापासून अशा बाळांना शक्यतो सुरक्षित ठेवा.
• बाळदम्याची लक्षणे, चिन्हे दिसताच डॉक्टरांशी संपर्क करायला पाहिजे.

• बाळदमा हा बराच काळ चालणारा आणि कमी-जास्त होणारा आजार आहे. याला कायमचा नाही पण तात्पुरता उपाय आहे.
• पालकांना या आजाराची आणि उपचारांची नीट माहिती पाहिजे. यामुळे विनाकारण मनस्ताप, चुकीची आशा-निराशा, उगाचच भीती किंवा डॉक्टर बदलत राहणे या गोष्टींना आळा बसेल.
• आपल्या बालकाच्या आजाराबद्दल बालवाडीच्या शिक्षिकांना सांगून ठेवा. तसेच प्रथमोपचाराची औषधे आणि आपला फोन नंबर देऊन ठेवा.
• 5 वर्षं वयानंतर बहुतेक बालकांचा दमा आपोआप थांबतो. मात्र काहींना यानंतरही दमा चालूच राहतो.
• श्वसनोपचार म्हणजे निरनिराळे सोपे प्राणायाम मुलांना शिकवा. फुगा फुगवण्याचा व्यायामही चांगला आहे.
• मुलाला त्याचा नेहमीचा खेळ खेळू द्या. खेळामुळे श्वसनमार्ग मोकळा आणि निरोगी राहतो. पण सोबतच्या बॅगमध्ये औषधे ठेवायला पाहिजे.
• अनेक जागतिक दर्जाचे खेळाडू दमा असूनही यशस्वी झाले. पालकांनी निराश न होता योग्य काळजी घ्यावी.
• कुडमुडे वैद्य किंवा भोंदू डॉक्टरांचा सल्ला-उपचार घेऊ नका. ही मंडळी बऱ्याच वेळेला स्टेरॉईड औषधांचा अतिरेक करतात.

पाच वर्षाखालील (विशेषतः दोन वर्षाखालील) मुलांना होणारा हा एक गंभीर आजार आहे. संसर्गानंतर 1-2 आठवडयात आजार सुरु होतो. एकदा सुरू झाल्यावर यावर औषध फारसे चालत नाही. पण याची लस टोचल्यावर हा आजार होत नाही. एकदा सुरू झाला, की डांग्या खोकला अनेक महिने टिकतो.

त्रिगुणी लसटोचणी सुरू झाल्यापासून या रोगाचे प्रमाण घटले आहे.

एक प्रकारच्या सूक्ष्म जंतूंमुळे हा आजार होतो. हे जंतू श्वासावाटे एकमेकांकडे हा आजार पसरवतात. या रोगाची लागण लहान मुलांत (विशेषतः दोन वर्षाखालील) सुरू होते. तीन वर्षानंतर याचे प्रमाण खूपच कमी होते.

या आजारात सूक्ष्मजंतूंमुळे श्वसनसंस्था, फुप्फुसे यांचा दाह होऊन खोकला येत राहतो.

सुरुवातीस 1-2 आठवडे फक्त नाक गळणे, सौम्य ताप आणि खोकला असतो. यानंतर खोकल्याची उबळ सुरु होते. हा त्रास 2 ते 6 आठवडेपर्यंत राहतो. यानंतर 1-2 आठवडयात लक्षणे कमी होतात.

खोकला एकदा सुरू झाला की त्याची उबळ 10-15 मिनिटांपर्यंत टिकून राहते. कित्येक वेळा मुलाचा श्वास कोंडतो व मूल काळेनिळे पडते. उबळीमध्ये मूल दगावू शकते. उबळ संपल्यावर कोंडलेला दम सुटतो व हवा वेगाने आत ओढली जाते. यामुळे ‘हूप’ असा शिट्टीसारखा आवाज येतो.

या उबळीमुळे अनेक धोके संभवतात. निरनिराळया अवयवात रक्तस्राव होऊ शकतो. (घोळणा फुटणे, डोळयात रक्त साकळणे), हर्निया, गुदाशय बाहेर पडणे, झटके, इ. दुष्परिणाम संभवतात.

सतत खोकल्याने भूक कमी होऊन मूल खंगते. हा आजार 6 ते 8 आठवडे चालतो. जुना टी.बी.चा आजार बळावू शकतो.

डांग्या खोकल्याची उबळ व टिकून राहणारा खोकला ह्याच रोगनिदानाच्या सर्वात महत्त्वाच्या खुणा आहेत.

उपचारासाठी डॉक्टरकडेच पाठवावे.

• इरिथ्रोमायसिन ने आजार थोडा कमी पडतो, पण पूर्ण बरा होत नाही.
• खोकला दाबण्यासाठी कोडीनयुक्त औषध मिळते. (कोडीन-लिंक्टस) याचा काही प्रमाणात उपयोग होऊ शकेल. परंतु हा आजार एकदा झाल्यावर काही आठवडे, महिने टिकून राहतो, औषधोपचारांनी विशेष फरक पडत नाही.

हा आजार होऊच नये म्हणून वेळीच मुलांना त्रिगुणी लस टोचून घ्यावी.

अडुळशाची 10-15 पाने वाफवून रस काढावा. 10-15 मिली. रस मधासोबत द्यावा.

सितोपलादी चूर्ण + ज्येष्ठमधपावडर मधासोबत द्यावे. लहान मुलांसाठी एका वेळी 250 मि.ग्रॅ ते 500मि.ग्रॅ दिवसभरात 3-4 वेळेस द्यावे. मोठया माणसांसाठी अर्धा ते एक ग्रॅम 3-4 वेळेस द्यावे.

• न्यूमोनिया – डांग्या खोकल्यामुळे दगावणा-या मुलांमध्ये मृत्यूचे कारण बहुधा (90% वेळा) न्यूमोनिया हे असते.
• श्वासनलिकादाह – डांग्या खोकल्यामुळे खूप चिकट घट्ट असा बेडका तयार होतो. हा बेडका मुलाला खोकून काढता आला नाही तर तो अडकून बसतो. त्यामुळे जंतुदोष होण्याची शक्यता असते.
• कान फुटण्याचा प्रकार कानाघ नळीतला दाब वाढल्यामुळे आणि जंतुदोषाने होतो.
• सुप्तावस्थेतील क्षयरोग (क्षयरोगाचे पहिले घर) बळावतो.
• गुदमरल्यामुळे इतर परिणाम होतातः उदा. झटके येणे,
• हर्निया, डोळयांमध्ये रक्त साकळणे.